Francu De Fabiis: Sa sunètiga de sa limba sarda

SA SUNÈTIGA DE SA LIMBA SARDA

Sa sunètiga esti sa scèntzia k’istùdiada is sonus, de totu is limbas e limbarzos òminas, castiendidhus cumenti, custus sonus, bèninti sulaus e cumenti funti cuncodraus fisigamenti.

Issa càstiada is Òrganus Suladorzus e is muimentus ca custus fàinti po bogai unu sonu. Custa pati de sa sunètiga esti tzerriada Sunètiga Suladorza. A un’àtera banda nc’esti sa Sunètiga Acùstiga, k’istùdiada is sonus in sa, e po sa, cunsistèntzia fìsiga issoru.

Po sa fìsiga su sonu esti un’unda bògada dae su Tumbamentu de s’àiri inghitzada dae su muimentu de unu corpus calisisiada. Custu tumbai pòidi essi arregulari e aici in custa manera teneus unu sonu meludiosu, tzerriau sceti sonu, ma perou ki custu sonu no esti arregulari intzaras teneus unu sonu burdu, tzerriau sceti carraxu.

Is sonus ki bòganta is limbas òminas funti onaus dae su tumbamentu de s’àiri ki pàssada aintru de is òrganus suladorzus de kini esti fuedhendi. Custu tumbai si fàidi, in giai casi totu is limbas òminas, in su mamentu ca su sùlidu esti bessendi dae is prumonis in s’interi de sa respiratzioni. Custa si fàidi in duus mamentus beni pratzius:

    1. Brintadura de s’àiri.
    2. Bessidura de s’àiri.

Nc’esti calancuna limba ca tènidi fintzas sonus, e fuedhus, in s’interi de sa brintadura de s’àiri, biei s'Isvedesu.

Àteras limbas ndi tèninti, de sonus, fendidhus cun sa diferèntzia de pressioni de s’àiri ki esti in foras de sa buca cun cussa de aintru a is òrganus suladorzus. Custas si tzèrrianta limbas Clik, e funti aintru de su sistema limbìstigu de medas populatzionis africanas, un’ùrtimu arrastu de custa manera de sulai custus fuedhus esti candu nosus naraus de no cun sa diferèntzia de pressioni de s’àiri cun sa limba in is sìntzias.

S’òrganu tumbadorzu ki bògada su sonu esti s’Orguena o s’Ogroena, ca esti un’ispètzia de iscatuledha cun bator Ossumodhis. Custus in sa pati de adenanti funti fissus e dhus agataus adhia, o mellus a palas, de sa pedhi de su tzugu a s’atària de su Pisu o su Nuu. Labai is bisuras A-B, nùmurus 4, adhia de i custus mùsculus nci dhu i funti is ki si mòvinti, o mellus ca si pòdinti movi, ca dhus tzerriaus Sedas, bisuras A-B, nùmurus 3. A mei de custus cuatrus ossumodhis nci funti is Tumbarzas bisuras A-B, nùmurus 5, ca mancai su nòmini issoru in Itallianu, funti duus mùsculus. Candu is ossumodhis, is sedas, funti istesiadas s’una dae s’àtera e s’àiri bàrigada custa obetura tzerriada Tùvuri, bisuras A-B, nùmurus 2, no sutzedi nudha. Candu is sedas funti acostiadas is tumbarzas pòidinti essi bènnias fètias dae s’àiri ca dae is prumonis s'incarrèrada po lòmpi a sa buca e aici teneus unu sonu.

Is tumbarzas funti mùsculus a bisura de murrus, ca pòdinti essi fètias, funtzioni allecanada o mota, o si pòdinti furriai de grussària, funtzioni bia. Ki custas s’ingrùssanta ònanta unu sonu grai, ma ki custas s’islànginti ònanta unu sonu punciudu, o mellus, acutzu.

Su sonu si pòidi cambiai fintzas a segunda de sa longària de sa pati de is tumbarzas ki bèninti lassadas a movi, prus longa esti custa pati ki si trèmidi e prus punciudu esti su sonu, e, a s’imbressi, prus crutza esti custa pati e prus grai bèssidi su sonu. Su sonu esti prus acutzu in is féminas e is pipius poita téninti is tumbarzas prus finis de is mascus.

Candu s’àiri bessendi dae is prumonis bàrigada sa tùvuri e no atòbiada nisciunu istrobu, ne in pati e ne in totu, is sonus ki bèssinti funti cussus de calidadi Boxarzus. Po sulai is Cumboxis s’àiri dèpidi essi istrobada, in pati o in totu, dae un’istringidura, cresura o tancadura de su cundutu suladorzu.

Sa diferèntzia de calidadi de unu sonu, de una boxi, ca esti su matessi, esti ònada dae sa froma ki pigada su Tuvugrùtiri ca fàidi dae Casciarrenbronarza a su sonu amanniendindedhu un’iscantus cumponentis.

In su Cundutu Suladorzu teneus tres Arrembronadoris:

1) Sa Buca.

2) Is Càrigas.

3) Is Murrus.

Barigada sa tùvuri, nùmurus 2 bisuras A-B, e su tuvugrùtiri, nùmuru 6, bisura D. S’àiri in s’oru de su Gùturu, bisura C, pòidi pigai duas bias: ki sa Coemba bisura C, nùmuru 9, esti abasciada s’àiri ca s’esti incarrerendi po bessiri, in pati bìntrada in palas de sa buca e in pati lòmpidi in is Giassus Carigarzus. Aici teneus is boxalis carigarzas cumenti in is fuedhus: Aristais, Compoidori, bei, pai…etc.. Custa calidadi de boxali esìstidi in Sardu, Portughesu e Frantzesu, non nc’esti in Itallianu.

Sa matessi kistioni nc’esti po su Tzucue.u o Thu.uenu, bisura A-B cumenti s’ada depi sulai in tot’e duas bariantis de su Sardu. Su tzucue.u no pòidi essi assentau poita su Sardu est’istètiu iscritu sèmpiri cun arfabetus allenus innui no esistìada custu Sonu ca esti artigulau in su tretu prus bàsciu de su cundutu suladorzu.

Medas iscriìdoris sardus po no perdi custa manera de sulai su Sardu si funti imbentaus Sinnus, is tantis ca si dhu podìada permiti is màkinas de iscriri itallianas. Nc’esti kini dh’assentada cun d’unu puntu /?/, o una /Q/, o una /H/, kini lassendi unu tretu sbuidu / / in su fuedhu in pati de sa cumboxi thu ue ada, o kini iscridi sa lìtera tzucue.ada prus in atu de is àteras.

So.i So?i Soqi So i Sohi So i po su fuedhu Soli.

Ma.u Ma?u Maqu Ma u Mahu Ma u po su fuedhu Manu.

Fo.u Fo?u Foqu Fo u Fohu Fo u po su fuedhu Focu.

Pa.u Pa?u Paqu Pa u Paku Pa u po su fuedhu Pacu.

Po si fai biri cumenti si funti assentadas fintzas a i moi is tres ispètzias de tzucue.u o thu.uenu.

 

SU TAULARZU BOXARZU DE SU SARDU

In sa limba sarda nci funti kimbe boxalis, prus una mesu-cumboxi, o, esti su matessi a nai, mesu-boxali ca esti sa /Y/ arega. Su Taularzu de is boxalis de su Sardu lòmpidi a oi, a nosus, dae s'Indurupeu, candu in Sardìnnia bìntranta is legionis arrumanas. Su Fenitzu-Punikesu esti de una àtera famìllia limbìstiga, de is limbas semìtigas. Su Bascu su Nuraxikesu e s’Etruscu a oi in diri no si scidi cun siguresa de cali limbazos funti fillus.

De s'Indurupeu, fuedhau in tundu a 4.000 annus a.g., no nc’esti abarrau nudha de iscritu, ca forsis custas populatzionis no fìanta lòmpius a cannosci s’iscridura. Oi arrennesceus a dha torrai custa limba cun is fuedhus, o arrastus de is fuedhus, de su periudu cumunu, cunfruntendi is fuedhus e s’istrudura de totus is limbas ki fàinti pati de custa famìllia manna de populatzionis, ki bivìanta in mei sas làcanas de s’Índia, Rùssia e Tzina.

 

 

IS LIMBAS INDURUPEAS SI CRÀSSIANTA

    1. Limbas Indu-Irànigas. Indianas Antìgas: Sànskritu e Veda; Indianas Mesudiallis: Pali e Pràkriti; Indianu Nou: Indi, Afganu, Limbas Pamir. Persianu Antigu; Persianu Mesudialli: Phàlavi, Persianu Nou: Avéstigu o Zend, Kurdu.
    2. Limbas Armenas.
    3. Arbanesu.
    4. Bàrtigas-Islabas: Lituanu, Letoniu, Prussianu (oi limba mota), Russu, Bùrgaru, Serbugruatu, Islobenu, Tzegu, Islobagu, Sorbu, Pulagu, Casciubu, Pulabu (oi limba mota).
    5. Limbas Germànigas. Germànigu de sus: Danesu, Norvegesu, Isvedesu, Faoresu, Islandesu. Germànigu Otzidentalli: Ingresu, Frisoni, Olandesu, Artu e Bàsciu Tedescu. Germànigu Orientalli: Gòtianu e totu is limbas Barbarikesas.
    6. Tzéltigas. Tzéltigu Cuntinentalli o Gàlligu (oi limba mota), Tzéltigu Insularzu: Gallesu, Brétuni, Irlandesu, Iscutzesu, Mancs o Mannesu.
    7. Limbas Italligas. Italligu Otzidentalli; Latinu e limbas Arrumantzas: Frantzesu, Probintzali, Catalanu, Ispanniolu, Portughesu, Rumenu, Sardu, Ladinu, Itallianu, Dalmadu (oi limba mota); Italligu Orientalli: Oscu, Umbru, Venétigu.
    8. Limbas Aregas. Aregu antigu: Iònigu, Àtigu, Eòligu, Dòrigu, Arcàdigu-Tziprikesu; Aregu Mesudialli o Bisantekesu; Aregu Nou.

Gotianu Brofar Mothir Taihun Fadar Hund

Irlandesu Brathir Mathir Deichn Athir Cet

Latinu Frater Mater Dekem Pater Kentum

Aregu Frator Mater Deka Pater Ekaton

Lituanu Broter Mote Desimt Sintas

Islabu Bratu Mati Deseti Suto

Armenu Bayr Mayr Dasa Hayr

Sankritu Bhata Mata Daca Pita Satam

Tocarigu Pracara Macara Pacara

Sardu Fradi Mama Deke Babu Kentu

Itallianu è sono

Gotianu Ist Sind

Latinu Est Sunt

Aregu Esti Senti

Lituanu Esti

Islabu Jestu

Sànskritu As-ti Senti

Campidanesu Esti Funti

Logudoresu Es Sunu

Primu de totu bisòngiada allabai beni sa prima cumboxi de sa Sighia de is fuedhus; po fuedhai Fradi in is limbas de sa tàula esti sa /B/, po su fuedhu Mama esti sa /M/, po Babu esti sa /P/, po Kentu esti sa /K/. Po i moi si bàstidi nai sceti i custu, eus a biri mellus prus ainnantis, ca is sonus /P/, /B/, /F/, funti sonus prus assimbillantis de cussu ki pàridi a una prima castiada.

Pigaus i moi su fuedhu Armenu Hayr, in Sardu Babu, issu pàridi ca no tènidi nudha in cumunu cun is fromas de is àteras limbas ma castiendidhu mellus e sulendidhu custu currispùndidi a su sonu de su Latinu e de s’Aregu. Poita bieus ca sa /T/ s’agàtada in Meiboxalis in Latinu, Aregu e Sanskritu e in custa positzioni currispùndidi a una /Y/ in Armenu. No pàridi ca cun sa /T/ e sa /Y/ bi dhui sìada una relatzioni, ma castiendidhu cun is àterus fuedhus: Fradi = Bayr, e Mama = Mayr, innoi puru sa /T/ esti in positzioni meiboxalis e in Armenu dhu i currispundidi sa /Y/.

Onau unu fuedhu cumunu a s'Indurupeu in custas limbas agataus medas currispundèntzias. S'Indurupeu cannoscìada fintzas un’àtera boxali, ca is limbìstigus tzèrrrianta schwa, ca in limba ebraiga òlidi nai boxali curtza. Custu schwa bènidi assentau cun una /E/ ma iscrita a fracas in sus. Custu schwa fiada de sonu aici debili e no meda pretzisu, cumente boxali, ca bènidi torrau cun una /I/ in Sànskritu, cun una /A/, /O/, /E/, a segundu de su fuedhu in Aregu; in Latinu cun una /A/; in Islabu cun una /E/ e una /O/; in Gòtianu cun una /A/.

In sa limba indurupea nci fìanta fintzas sa /L/, /M/, /N/, /R/, tzerriadas oi Longarzas ca podìanta funtzionai cumenti a boxalis, bèninti assentadas cun custu sinnu /°/ ma a giossu de sa lìtera longarza. Oi in diri sceti in su Sànskritu esti abarrada e bènidi imperada custa longarza, ma arrastus de i custas longarzas ndi funti abarraus in àteras limbas.

In Sànskritu.

Mrtas = Mortu

Vrkas = Lupu

In àteras limbas.

Trst = Triesti in Islobenu.

Krk = Tzugu,

Mlc = Citidia in Tzegu.

Pln = Prenu,

Vln = Lana, in Cruatu.

Smrt = Morti in Serbugruatu.

 

S’àteru tuvu arrembronarzu eus nau ca esti cussu murrali, is murrus pòdinti essi tèntius apicigaus a is dentis e lassai aici un’obetura pitikedha, si pòdinti cungiai totu, si pòdinti illonghiai adenantis, si pòdinti intundai. In totus custas maneras teneus unu tuvu arrenbronadorzu in is murrus, is boxalis tèntias aici si tzèrrianta Murralis cumenti a sa /O/ e sa /U/.

Sa calidadi de is boxalis bènidi onada puru dae sa froma de su tuvu de sa buca onau dae su moimentu de sa limba, bisura G, candu sa pati de ainnantis de sa limba esti acostiada a is sìntzias, intzaras teneus is boxalis Sintziarzas, cumenti a sa /I/ e sa /E/. Custas boxalis Ainnantarzas no tèninti sa Murralidadi.

S’àtera kistioni ki brìntada po onai diversidadi in sa calidadi de is boxalis esti sa cantidadi de su arrebronadori murrali ca esti onau dae sa mannària de s’obetura de sa buca, o mellus, su tanti ca funti istesiaus s’unu dae s’àteru is murrus.

In limbìstiga po pratikesa is obeturas de sa buca si pràtzinti in bator Tantis.

1 ) Duus tantis, o càbidus, de obetrura, unu mannu: de sa /A/; unu piticu: su de sa /U/ e de sa /I/.

2 ) Duus tantis, o càbidus, a tretu de mesu, ca ispèrranta su mannu e su piticu: su de sa /O/ e su de sa /E/.

Sa boxali /A/ esti cussa ca tènidi s’obetura prus manna, bisura C. Pròpiu po i custa arrexoni su dutori fàidi sulai una /A/ a unu malàdiu po biri mellus in fundu a su gùturu e a sa Coemba.

Ki sa buca si sèrrada prus de su tanti cosa sua po sulai una /I/ o una /U/, teneus unu sonu ca cumìntzada a assimbillai a una cumboxi, poita s’àiri bessendi, dae is prumonis po s'incarrerai a foras de sa buca, atòbiada un’istrobu, custu sonu aici otèntiu esti in su matessi mamentu po una perra boxarzu e po s’àtera perra cumboxarzu. Custu sonu esti assentau cun su sinnu de sa /Y/, sa /I/ arega, cumenti in is fuedhus Mayu, Coyana, Coya, Mamuyada, Ayò….

In su Latinu sa longària de sa boxali tenìada Balentza Sulétiga, issa srebìada po no cunfundi unu fuedhu cun de un’àteru ca dh’assimbillada, una cosa dae un’àtera.

Populus = Pioppo dae Populus = Popolo.

Dico = Dire dae Dico = Consacrare.

Venit = Viene dae Venit = Venne.

Os = Bocca dae Os = Ossa.

S'itallianu, ca esti una limba de intensidadi a s’imbressi de su Latinu ca esti una limba de cantitadi, sa longària de sa boxali esti detzidia dae s’istrudura de su fuedhu. Ki nosus pratzeus in Mùscius su fuedhu itallianu notte e s’àteru note, not/te e no/te, bieus ca su primu fuedhu tènidi sa boxali sulada longa poita esti tancau dae sa cumboxi; su segundu tènidi sa boxali curtza poita abàrrada obetu, sa cumboxi esti cun su segundu mùsciu, ki dhus ascutaus beni arrennesceus a intendi sa diferèntzia e iscriendidhus si diferentzianta in su Sinnu.

Notte = Noti dae Note = Iscriri.

Sette = Numerarzu dae Sete = Sidi.

Fatto = Fàghere dae Fato = Sorti.

Petto = Piturra dae Peto = Tròdhiu.

In itallianu, a diferèntzia dae su Latinu sa longària de sa boxali no tènidi balentza sulétiga, ma esti Prenosa.

In itallianu tènidi balentza sulétiga s’obetura o istringidura de sa boxali, in custu nc’eus a torrai.

Su Sardu no cannòscidi sa diferèntzia de is boxalis curtzas cun cussas longas, ma cannoscidi, cumenti diferèntzia, cussa de is boxalis Ladas, o obetas, cun cussas Tancadas, o istrintas. Custu caràteri perou esti onau po e dae sa lei de sa Barigasi, ca òlidi nai ca s’utima boxali de unu fuedhu cunditziònada sa calidadi de i cussas ca bèninti de ainnantis.

Su fuedhu lèpèrè tènidi totu is tres /E/ ladas, o obetas, ma in su fuedhu lépérédhu sa /U/, ca esti istrinta, cunditziònada is tres /E/ e dhas tancadas, o istrìngidi.

Bona, tènidi sa /O/ lada, ma in Bonu sa /O/ esti tancada dae sa /U/ ca dhi bènidi avatu, e i custa /O/ s’istrìngidi. Sa matessi kistioni esti po is fuedhus Prena e Prenu, Mala e Malu…etc.

Custu caràteri in su sistema limbìstigu sardu no tènidi balentza sulétiga, ma balentza Sunétiga, mellus eus a nai ca custu caràteri de su Sardu no ténidi sa balentza de diferentziai Crassis Gramatigarzas, cumenti a unu verbu dae unu nòmini, unu presenti dae unu passau…etc.

1 ) Sa Sunètiga istùdiada is sonus in e po sa funtzioni artiguladorza, in e po sa cunsistèntzia fìsiga issoru.

2 ) Sa Suletiga istùdiada is sonus po sa balentza, o mellus, po su caràteri de distinsioni de is calidadis gramatigarzas.

Oru = Pìtziri, dae Oru = Metallu.

Ollu = Olli, dae Ollu = De olia.

Codhu = Codhai, dae Codhu = Pati de su corpu.

Beni = Su mali, dae Beni = Benni.

Moi = Sa misura, dae Moi = Illuegus.

Medas sambenados sardus funti istètius itallianitzaus: Cabóni dae cabòni, De mòntis dae de móntis, Melòni dae melóni, Mancòni dae mancóni (mangóni)…etc.

 

Tàulas

Su de sa /A/ esti su tanti, o càbidu de obetura o ladadura, prus mannu

I U

/I/ – /U/ = càbidus de obetura prus piticus

E O

/E/ – /O/ = càbidus de obetura de tret’e mesu

A

Campidanesu Logudoresu

I U I U

E O E O

E O

A A

Indurupeu Sànskritu

°

I U I U

I U I U

E O E O

E O E O

su schwa

A-A A-A

Latinu Itallianu

I U I U

I U

E O E O

E O E O

A-A A

De dexi boxalis de su Latinu si lòmpidi a is cincu de su Sardu e a is seti de s’Itallianu. Sceti sa /A/, longa o curtza, ònada sa matesi boxali in Sardu e in Itallianu.

 

Latinu Sardu Itallianu

Filus, cun sa /I/ longa Filu Filo

Sitis, cun sa /I/ curtza Sidi Sete

Catena, cun sa /E/ longa Cadena Catena

Fele, cun sa /E/ curtza Feli Fiele

Sole, cun sa /O/ longa Soli Sole

Rota, cun sa /O/ curtza Arroda Ruota

Muru, cun sa /U/ longa Muru Muro

Cruce, cun sa /U/ curtza Gruxi Croce

Matrix, cun sa /A/ longa Màtrike Matrice

Manus, cun sa /A/ curtza Manu Mano

Custus amostus ca eus iscritu funti po fai biri ca su Campidanesu, a diferèntzia de is àteras bariantis de su Sardu, tènidi sa balenza sulétiga, imperendi sa Ladadura e Tancadura de is boxalis, issu, podendi diferèntziai is boxalis de is fuedhus assimbillantis, adi pòtziu amanniai su nùmuru de is boxalis e cumenti risultau adi amanniau, pòidi amanniai, su fuedhàriu cosa sua.

In Itallianu is fuedhus Pesca=Pessighe, e Pesca=Piscai, Corso=Còssiga, e Corso=Curri si fàidi biri ca custa limba puru tènidi sa balentza sulétiga de sa ladadura o tancadura, poita no podendi diferèntziai custus fuedhus cumenti a Not/te e No/te dhus diferèntziada ladendi o tankendi is boxalis. S’itallianu tènidi fintzas a un’àtera Trassa Limbìstiga po diferèntziai is fuedhus assimbillantis. Su Irtzu. Cumenti fàidi cun is fuedhus Ancòra, dae Àncora, o mellus cun Capitàno, Càpitano e Capitanò e in potentzialidadi ìada pòidi imbentai un’àteru fuedhu, sèmpiri po cussu ca ìada olli nai, cun Capìtano.

Eus biu ca in itallianu no bàlidi sa longària de sa boxalis, cumenti a su Latinu, ma sa ladadura e istringidura o tancadura cumenti a su Campidanesu.

Totu is sistemas limbìstigus lòmpinti in su tempus a essi is prus crarus possìbilis, is prus fàtzilis possìbilis; po no fai cunfundi is fuedhantis cun is ascurtadoris e is iscrientis de sa matessi limba.

Cussu ca impota meda esti sa Cuscièntzia Sunètiga de is fuedhantis su sardu e de is ascurtantis sa limba sarda. In su Gerrei e in su Sàrrabus, in sa Barbaza de Ollollai, nc’esti artigulau su Tzucue.u, custu bènidi sulau, mellus artigulau, candu una /L/ e una /N/, in Ollollai sa /C/ tostada, s’agàtanta in mei a duas boxalis. Su sonu de custa cumboxi depìada essi unu tempus sulau in totu sa Sardìnnia, o mellus in una pati siguramenti prus manna meda de i cussa ca esti abarrada oi. Cumenti a amostu pigaus su fuedhu Sriugus-Donigalla, in itallianu Siurgus Donigala esti sulau cun d’una ella, /L/, sceti, poita a diferèntzia de su Sardu in s'itallianu una ella, /L/, candu s’agàtada a sola bènidi sulada. Ma in sa limba, o mellus in su sistema limbìstigu sardu una ella, /L/, in meiboxalis benìada tzucue.ada e siguramenti si sulada Sriugus-Doniga.a.

Candhu s’esti perdiu, a bellu a bellu, su de sulai su tzucue.u, poita custu esti unu sonu difìtzili, po sa cuscièntzia sunètiga sarda ca una ella, /L/, a sola no esistìada in su sardu, s’esti "imbentada" un’àtera ella, /LL/, ca in su sistema limbìstigu sardu esti permìtia, e dae Doniga.a s'esti passau a Donigalla.

Sa matessi kistioni esti sutzèdia po su fuedhu Arrolli, in itallianu Orroli, s’esti lòmpiu a Arolli candu su sulai Arro.i s’esti cumentzau a perdi, ma sa cuscièntzia sunètiga s’imbèntada Arrolli, amìtiu in sardu, ma no Arroli ca benìada intèndiu cumenti unu fuedhu foresu a su sistema limbìstigu sardu. Sa matessi kistioni s’esti bia po àterus sonus allenus, pigaus cumenti amostu su /W/. Su fuedhu Kiwi si pòidi imperai po biri ca medas no dhu arrennèscinti a dhu sulai, pròpiu poita su sonu /W/ esti foresu a su sistema limbìstigu sardu. Sa matessi kistioniu e sti po sa /Q/, in sardu no esìstidi e dh’impèranta is ita-latinistas aburrèscius.

Torrendi a su tzucue.u ca eus nau ki benìada imperau in totu sa Sardìnnia e po su Imburdimentu Sunètigu s'esti perdendi, labai custa tàula Mendelevarza po is sonus:

Bidhaputzu So.i Fe.i Pa.i Ca.i

Sìnnia Solli Felli Panni Canni

Mragaxori Sobi Febi Pai Cai

Ceraxus Sorhi Ferhi Pani Cani

Castedhu Soli Feli Pani Cani

Tàtari Sori Feri Pani Cani

Itallianu Sole Fiele Pane Cane

Si pàtidi dae su sonu prus antigu, prus difitzili, e prus bàsciu, cumenti a tretu de artigulatzioni. Dae su primu istrobu ki agataus a patiri dae is prumonis, po arribai, lòmpi, a su sonu prus acanta a s’itallianu in custu benni de imburdimentu sunètigu.

Nùoro, Nùcoro, Nùgoro, ca esti iscritu, in su primu amostu, cumenti si sulada poita mancada su Sinnarzu po su thu.uenu. Oi medas sardus sùlanta Nuòro a s’italliana, cun su irtzu in sa /O/.

Othan, Otzana, Othana, Ottana; su primu esti su nùmene prus antigu de sa bidha, su segundu dhu sùlanta in sa bidha e totu, su de tres dhu tzèrrianta in is bidhas lacanantis, su de bator esti iscritu e sulau in itallianu.

Cerchis, Cerkis, Zerchis, Zerkis, Terchis, Terkis, Therkis, Kerki, (Serci?). Custu esti su matessi sambenadu de is Giuikes Orikesus liau dae iscriduras a patiri dae su mesutempus, fintzas de intzaras nci fìanta giai medas maneras de iscriri, o torrai in iscritu dae zente allena o dae iscritus anzenus, su matessi nòmini o sambenadu.

Is Aràbus po su thu.uenu tèninti duus sinnus:

1 ) Unu dhu tzèrrianta Ayn; custu bènidi assentau in bator maneras:

a ) a primitziu de fuedhu aici

b ) aintru de su fuedhu aici

c ) in acabu de su fuedhu aici

d ) a solu cumenti a lìtera de s’arfabetu aici.

2 ) S’àteru si tzèrriada Hamza; s’assèntada sceti in una manera, aici:

In Sardu = Pregontai

In Sardu = Aba

CUMBOXIS

Po cumprendi su sistema de is cumboxis sardas si dèpidi amentai cumenti si cràssianta. Custas si pràtzinti in tres crassis:

1 ) Po sa Manera de artigulatzioni.

2 ) Po su Tretu de artigulatzioni.

3 ) Po su Tanti de artigulatzioni.

1) Mamentarzas

1 ) Po sa Manera de artigulatzioni pratzeus:

2) Istentarzas

1) Ambumurralis

2) Murrudentarzas

2) Po su Tretu de artigulatzioni pratzeus: 3) Sintziarzas

4) Papadularzas

5) Coembarzas

1) Sonarzas

Po su Tanti de artigulatzioni pratzeus:

2) Surdas

CRASSIARZU DE IS SONUS E SINNUS DE SA LIMBA SARDA

 

 

Ainnantarzas Perrarzas Palarzas

1 2 3 4 5 6 7

Mamentarzas P Th T Tz C K

Surdas

Mamentarzas B Bh D J G

Sonarzas

Frisiantis F S Sh

Surdas

Frisiantis V Z X

Sonarzas

Nasarzas M N Ny

Costarzas L Ly

Orrodarzas R

Furriarzas Dh

Ambumurrarzas Assuspiarzas Papadularzas

Murrudentarzas Sulitarzas Coembarzas

Sintziarzas Dentarzas

SONUS CUMBOXARZUS

Torrendinci is cumboxis si cràssianta e si diferèntzianta:

1 ) Po sa Manera de artigulatzioni.

2 ) Po su Tretu de artigulatzioni.

3 ) Po su Tanti de artigulatzioni.

Po sa Manera de artigulatzioni teneus duas crassis:

a ) Is Mamentarzas.

b ) Is Istentarzas.

2 ) Po su Tretu de artigulatzioni teneus:

c ) Is Ambumurralis.

In sa sighia de ainnantis:

d ) Is Murrudentarzas.

e ) Is Sintziarzas.

In sa sighia de is perrarzas:

f ) Is Papadularzas.

In sa sighia de is palarzas: g ) Is Coembarzas.

3 ) Po su Tanti de artigulatzioni teneus:

h ) Is Sonarzas o Lebias.

i ) Is Surdas o Meanas.

Is cumboxis si diferèntzianta dae is boxalis poita candu bèninti suladas agàntanta un’Istrobadura, in pati o in totu de su cundutu suladorzu. Eus giai nau ca is boxalis no tèninti istrobus.

Po sa manera de artigulatzioni teneus cumboxis mamentarzas e cumboxis istentarzas; is primas impèranta e s’istèntanta un mamentu sceti po dhas sulai; is segundas aguàntanta su sùlidu fintzas a candu tèninti àiri is prumonis nostus.

Is cumboxis mamentarzas funti cussas ca candu bèninti suladas agàntanta un’istrobu, in totu, de su cundutu suladorzu; custas cumboxis bèninti artiguladas in tres mamentus beni pratzius e pretzisus.

1) Preparatzioni de is òrganus de su cundutu suladorzu.

2) Resistentzia de is òrganus paraus.

3) Sulamentu de sa cumboxi, s’àiri bèssidi a foti dae sa buca.

Is mamentarzas funti fintzas tzerriadas cumboxis beras, poita cumenti a sonus funti is prus fàtzilis a dhas fai e siguramenti is prus antigus de s’istòria limbìstiga, custas funti:

Ainnantarza Perrarza Palarza

P T C (tostasda) K

Ambumurrali Sintziarza Coembarza

Is sonus /Ka/, /Ko/, e /Ku/, fisigamenti, in s’artigulatzioni, funti paris e su Matessi, po sa kistioni de sa cumboxi, a is sonus /Ca/, /Co/ e /Cu/; sa diferèntzia de sa /K/ cun sa /C/ in custus tres amostus esti sceti Sinnarza.

Esti una kistioni prus partigulari cussa de is sonu e is sinnus /Ke/, /Ki/ e is sinnus e sonus /Ce/ /Ci/; intzandus innui esti sa kistioni de sa kie, /K/?

Sa /K/, kie, cun sa /A/, /O/, /U/; e sa /C/, ci, cun sa /A/, /O/ /U/; funti duas maneras de assentai unu sonu de sa matessi calidadi cumboxarzus: palarzu e coembarzu. Is boxalis /A/, /O/ e /U/; sa prima esti perrarza, is àteras duas funti palarzas, in custus tres sonus, boxalis e cumboxis funti artigulaus e sulaus in su matessi tretu, o meda a costaus, a curtzu. Candu mègada a nc’essi sa /I/ e sa /E/, ca funti boxalis ainnantarzas, cust’ùrtimas cunditziònanta sa calidadi de sa cumboxi, esti cumenti ca sa /E/ e sa /I/ pìghinti sa /K/ palarza e dha tràghinti a innantis. In su /Ce/ e su /Ci/ boxali e cumboxi funti artiguladas in su matessi logu de sa sighia de is ainnantarzas. Labai su /Ca/, /Co/ e su /Cu/ = /Ka/, /Ko/ e /Ku/ funti su matessi, boxalis e cumboxis, in sa sighia de is palarzas.

Deke, Deghe e Dexi, in is tres bariantes sardas e s’Itallianu Dieci e su Frantzesu Dix, ligiu perou dis, amòstanta sa matessi trisinadura dae palas a innantis. Si pàtidi dae sa coemba po lòmpi a i sìntzias barighendi su papadulu, bisura C nùmuru 8, o mellus dae palas a innantis po su tret’e mesu. Cumenti in sa fìsiga e kìmiga ca dae s’uràniu si pàssada a su prumu in cussa ca si tzèrriada sa disintegratzioi atòmiga.

Si pàtidi dae unu Dekm*, Indurupeu; a su Aregu, Deka; passendi po su Latinu, Decem; ca benìada sulau Dekem prima de sa riforma de su 150 a. g.; fintzas a lompi a unu Dix, Frantzesu; ca esti prus ainnantarzau de s’Itallianu, Dieci.

S’arfabetu Itallianu lòmpidi oi in diri a nosus dae is Arrumanus, custus dh’ìanta pigau dae is Etruscus e i custus dae is Aregus e cust’ùrtimus in su XI ségulu a.g., dh’ìanta pigau de is Punicus. Is iscritzionis prus antìgas de su Latinu amòstanta ca is Arrumanus intzaras no cannoscìanta sa diferèntzia mei is mamentarzas surdas e sonarzas poita is Etruscus no dha cannoscìanta, o mellus su sistema Limbìstigu Etruscu no faìada diferèntzia mei i custas, po issus nai Utur o Udur fìada sa matessi kistioni e issus cumprendìanta ca cun custus fuedhus olìanta nai sèmpiri e sceti sa matessi cosa: Aba.

In su 150 a. g. is Arrumanus cun Sempronio Carvilio ònanta un’arristruduratzioni sinnarza a s’arfabetu issoru e po su sonu coembarzu sonarzu imbèntanta sa /G/ aciungendi una lineedha a sa /C/. Fintzas a su 150 a. g. si ponìada sa /K/ ainnantis de sa /A/, sa /Q/ ainnantis de sa /O/ e de sa /U/ e sa /C/ ainnantis de sa /E/ e de sa /I/, ma fudi sèmpiri lìgia cumenti a una /K/, kie. Cìcero, Cicerònis fudi lìgiu Kìkero; Caesar fudi lìgiu Kaesar, cumenti esti abarrau in su Tedescu Kaiser, e in su Russu Czar.

A pustis de s’arristruduratzioni de Sempronio Carvilio sa /K/ no bènidi prus imperada, sa /Q/ esti imperada sceti cun sa /U/, sa /C/ esti imperada puru cunn sa /A/ e sa /O/.

Sanskritu Pasu Srnga Daca Yugam Trayas

Aregu Pekus Keras Deka Zugon Treis

Latinu Pecu Cornu Dekem Jugum Tres

Sardu Pegus Corru Deke Juu Tres

Isvedesu Fa Horn Tio Ok Drei

Tedesku Vieh Horn Zehun Joch Drei

Ingresu Fee Horn Ten Yoke Three

Itallianu Bestia Corno Dieci Giogo Tre

Torraus a nai ca in Latinu sa /C/ benìada sulada /K/, intzaras decem = Dekem; in Sardu teneus in is tres bariantes Deke, Deghe, Dexi. Sa prima esti su sonu prus antigu sa segunda esti a tret’e mesu, sa de tres esti sa prus acostiada a su Frantzesu.

Sa /K/ esti una cumboxi palarza, coembarza, mamentarza, surda.

Sa /G/ esti una cumboxi palarza, coembarza, mamentarza, sonarza.

Su /X/ esti una cumboxi perrarza, papadularza, istentarza, sonarza.

Is cumboxis istentarzas a diferèntzia de is mamentarzas funti suladas kene de istrobus cumpretu, ma sceti in pati, de su cundutu suladorzu. S’àiri bessendi po sulai custas cumboxis, esti custrinta a tumbai contras a is òrganus suladorzus, ca no si tancanta de totu ma s’istrìnginti sceti, bisura C. Si tzèrrianta cumboxis istentarzas poita issas si pòidinti sulai fintzas a candu unu aguantada su sùlidu e tènidi àiri in is prumonis, a s’imbressi esti craru ca is cumboxis mamentarzas mancai unu cìkidi de dhu fai no si dhui pòidi istentai.

Fisigamenti una /P/ esti paris e su matessi de una /B/; sa /T/ dhui esti cun sa /D/; e sa /K/ cun sa /G/.

Sa /B/, /D/ e sa /G/ aciùnginti a sa /P/, /T/, /K/, una cumponenti boxarza, onau dae su tumbamentu de is tumbarzas, e dh’amesturanta a cussu cumboxarzu.

Ainnantarza Perrarza Palarza

B D G

Ambumurrali Sintziarza Coembarza

Latinu Quadragesima Equa Lingua Aqua Adaquare Quattor

Itallianu Quaresima Cavalla Lingua Acqua Innaffiare Quattro

Rumenu Paresimi Iapa Limba Apa Adapa Patru

Sardu Caresima Eba Limba Aba Abare Bator

A su sonu /Qu/ Latinu: su Rumenu arrespùndidi cun s’ambumurrali surda /P/; su Sardu dhu arrespùndidi cun s’ambumurrali sonarza /B/. Cumenti in is àterus fuedhus, ambidha, àbila, sàmbene, in d’unu fuedhu sceti arrespùndidi cun sa /P/ a su latinu /Qu/, Quadrula = Pàrdula.

Ki is mùsculus funti cìrdinus, tèterus, artigulendi unu sonu cumboxarzu, s’àiri ki tùmbada contras a s’istringidura pìgada una arresigadura foti; aici si tèninti is cumboxis frisiantis, issas funti:

Po su tanti surdu

Ainnantarza Perrrarza Perrarza

F Sc (h) S

Murrudentarza Papadularza Sulitarza

Ponni una /H/ o una /C/ avatu de sa /S/, essa, cumenti a /Ch/ /Sh/ esti sceti una kistioni sinnarza, antzis esti unu pagu prus currègiu a ponni sa /H/ poita ca in custu Sinnulobau amòstada mellus su sùspidu.

Ki is mùsculus funti unu prus pagu incirdinaus de sulai is sonus de prima, e in prus nc’esti una arrembronadura in is òrganus suladorzus teneus un’àtera calidadi de cumboxis istentarzas ca si tzèrrianta Suspias, o mamentarzas Allecanadas, custas funti:

Po su tanti sonarzu

Ainnantarzas Perrarza Perrarza

Bh X Z

Ambumurrali Papadularza Sulitarza

Custus sonus /Bh/ e sa /Z/ nci funti fintzas in sa limba ispannyola e adi cun meda probabilidadi cunditzionau su Sardu. Medas fuedhus sardus ki tèninti assimbillàntzia cun fuedhus o catalanus o ispannyolus, s’imprus de is limbistas dhus fàinti biri cumenti su Sardu dhus adi pigaus de i custas limbas, esti berus ca su Sardu nd’adi siguramenti pigau, ma no dhus bènidi mai in bidea ca su Sardu puru adi otonumamenti bogau fuedhus dae su Latinu e dhus adi traballaus limbistigamenti. No depeus tenni, sèmpiri e a marolla, sa dipendèntzia de calancuna cosa o limba allena.

A tret’e mesu de sa /F/ e de sa /Bh/, nc’esti una cumboxi prus allecanada de sa /F/ e prus cìrdina de sa /Bh/, custa esti una frisianti sonarza:

Ainnantarza

V

Murrudentarza

Un’àtera artigulatzioni partigulari esti cussa ca innui s’amestùranta una perra de mamentarza e una perra de istentarza; custa esti una cumboxi Aperrarza. Dha teneus candu in d’una mamentarza sa tancadura no bènidi fata illuegus, no in tot’e un’ota, ma unu pagu prus a trigadiu, mellus prus a bellu, e in s’interi a i custa cumponenti sìghidi amesturendisia una perra de istentarza de su matessi tretu de artigulatzioni de sa mamentarza.

Perrarza

Tz

Sintziarza

Sa /T/ esti una cumboxi mamentarza, sintziarza, surda.

Sa /Z/ esti una cumboxi istentarza, sintziarza, surda, sulitarza.

Sighendi sa crassiadura, no sceti de sa nosta tàula crassiadorza, custa /Z/ esti prus una /S/, antzis esti pròpiu una /S/ ma fintzas a i moi esti istetia sèmpiri assentada aici: Dèximuputzu, Setzu, Bidheputzu, Samatzai, Tramatza, Cotza, Ragatzu, Putzolu, Atzeni.

Castedhu Putzu Pratza Petza

Igrèsias Puciu Pracia Pecia

Lanusè Pussu Prassa Pessa

Busaki Putu Prata Peta

Ollollai Puthu Pratha Petha

Àtera calidadi de artigulatzioni esti cussa de is assuspiarzas mamentarzas. Is assuspiarzas si artìgulanta candu in sa suladura de una mamentarza avatu de una boxali is tumbarzas no brìntanta in moimentu illuegus, ma a pustis de i custu mamentu, adenanti de su moimentu e sonu de is tumbarzas, nci cùrridi unu tret’e tempus innui sa tùvuri esti obeta e s’àiri pàssada onendi aici s’assùspiu. Custa cumboxi in Itallianu no esìstidi, dhu agataus in Aregu, Ingresu, Sanskritu, custa esti:

Perrarza

Th

Limbadentarza

Sa /T/ esti una mamentarza, perrarza, sintziarza.

Su /H/, acha, no esti pratigamenti unu sonu poita issu e esti mudu, esti unu sùspidu. Esti po i custu ca no esti meda currègiu dhu imperai po assentai su tzucu.eu cun su acha.

Su tretu de artigulatzioni eus giai nau esti cussu ca innui si fàidi sa tancadura e/o istrobu, in pati o in totu. Nci funti medas tretus de artigulatzionis su tanti cantu funti is òrganus de su cundutu suladorzu, innui si pòidi serrai o istrobai s’àiri ca esti bessendi a foras dae is prumonis. Su prus in giossu esti s’ogruena, su prus in pìtziri, o in atu, funti is murrus, totu is àterus si stèrrinti in mei de i custus duus càbidus.

Torrendi a pigai, in su Sardu is cumboxis funti:

Surdas

P, T, K, Th, Tz, C, F, S, Sc

Sonarzas

B, D, G, X, Z, L, M, N, R.

Po cumprendi mellus sa diferèntzia de i cust’ùtima crassiadura podeus fuedhai, in s’interi ca cun is manus si tupaus is origas, sa /P/, /T/ e sa /K/; e a pustis sèmpiri cun is origas tupadas sulai sa /B/, /D/ e sa /G/. Aici podeus ascurtai sa diferèntzia sunètigu-limbìstiga. Podeus, olendi intendi mellus custa diferèntzia, e dh'aprapudhai cun unu didu, o pòdhighe, ponni su didu in su pisu, o su nuu, e torrai a sulai is cumboxis de prima, aici eis a intendi cun is manus cosa de osatrus.

Is longarzas:

M, N, L, R.

Custas cumboxis eus giai nau ca in antigu fìanta imperadas cumente boxalis, o mellus tenìanta una cumponenti boxarza. Sa ema, sa enna, /M/, /N/, funti duas cumboxis nasarzas. S’artigulatzioni issoru esti sulada cumenti a is mamentarzas, in sa mastessi manera, ma in prus sutzèdidi ca sa coemba s’abàsciada e s’àiri bèssidi dae is giassus carigarzus.

Ambumurrarza, nasarza.

M

Sintziarza, nasarza.

N

Sa ella, /L/, esti unu sonu costarzu, sa limba tzàcada un’ota sceti, cìrdina in su papadulu, in s’interi ca po i custu istrobu s’àiri bèssidi dae is costaus de sa limba. Sa ella sarda candu esti Allobada esti sulada prus cìrdina, o mellus prus cracada o strecada, de s’Itallianu. Aici fisigamenti e artigulorzamenti podeus cumprendi ca sa ella allobada de su Latinu o Itallianu passa su imprus de is bortas in limba sarda a su, /Dh/ o dhe sardu: Castellum = Castedhu, Ballo = Badhu, Nigellum = Niedhu, pròpiu poita funti artiguladas in casi a su matessi logu. Is sistemas limbìstigus si funti sèmpiri incarreraus a sa Limpiadura, insenduru issus siendas istorigamentis bènnias, s’esti ispetzialitzau in su prus piticu isfortzu e su massimu risultau in su cumprendi, e puru artigulai, is sonus e is fuedhus. Custa Stiba bàlidi po calisisiada limba.

Sa erra, /R/, esti unu sonu orrodarzu onau dae un’iscantus tzacus de sa limba in su papadulu, medas tzacus e a cad’e unu sìghidi unu sonu. Fisigamenti e artigulorzamenti sa /R/ esti una ella, /L/, ca poita sa limba si movidi fendi medas tzacus bèssidi una erra, /R/. Is pipius cunfùndinti, o mellus no insenduru ispetzialitzaus in su limbazu, sa ella cun sa erra e sceti cun s’imperai e cun is curretzionis inghìtzanta issus puru a dhu sulai in manera currègia. A i custu istàdiu de pratikesa issus funti cumenti a is Tzinesus ca in su sistema limbìstigu issoru no dhu adi diferèntzia Truncadorza mei una /L/ e una /R/. Ca in pràtiga olidi nai ca po unu fuedhanti e kini ascùtada su tzinesu, nai o intendi unu fuedhu cumenti a Carru o Callu po issu ada bolli nai sa matessi cosa. Cumenti po unu pipiu nai Lita o Rita, cumprèndidi, o po issu olidi nai, a primìtzius de sa pratikesa limbìstiga, sèmpiri su matessi nòmini de sa matessi persona.

In Sardu no esìstinti is sonus /GN/, GL/, cumenti a s’Itallianu.

Famìllia, Sartìllia, butìllia, tribàlliu, brentìlliu.

Sardìnnia, linna, connau, sinnus, ònnia, sannorica.

Banniera, carapìnnia, arànnia, sartànnia, bànnia.

Candu nc’esti sa /I/ avatu de sa /NN/, e de sa /LL/, si pòidi imperai, impreare, sa /Y/ arega.

 

Amostu de s'istoria de unu fuedhu.

Un’iscantu annus passaus s’esti nau e iscritu ca su Lidikesu fudi sa limba fuedhada dae is Nuraxikesus e ca issus benìanta dae cussas làcanas de sa Turkia. Totu i custu poita sa Bidhamanna de sa Lìdia si tzerriada Sardi; ma i custa beniada tzerriada e iscrita aici, dae is Aregus. Ki is sardus benìanta dae sa Lìdia e cun issus sa limba issoru, oi nosus emus a tenni in s’arrèxina de su fuedhu Sardi sa /F/, efa, ca s'esti mantènnia in totus is àteras limbas lacanantis cun sa /P/ o sa Ph, ca funti su matessi, artigulorzamenti, de sa /F/, custa esti istetia pèrdia sceti in su Aregu.

Lìdiu Sfard.

Antigu Persianu Sparda.

Aramàigu Sprd.

Elamìtigu Spartsa.

Ebràigu Sephared.

Aregu Sardi.

In Sardìnnia, no in nòminis de is bidhas, no in is sambenados, e no in totu sa limba sarda nc’esti abarrau nudha ca pòtzada fai torrai a sa limba lidikesa sa màtrike de sa sarda. Sardi esti fuedhu aregu e innia nci funti medas nòminis cun sa arrèxina Sar e Sfar.

Sa /F/ esti una cumboxi Ainnantarza, Ambumurrarza, Frisianti, Istentarza, Surda.

Sa /Ph/ esti cumboxi Ainnantarza, Ambumurrarza, Assuspiada, Mamentarza, Surda.

Sa /P/ esti cumboxi Ainnantarza, Ambumurrarza, Mamentarza, Surda.

Su /Ph/ Aregu esti torrau in su latinu cun d’una /F/.

t. 1
t. 2
t. 3

[Scrii a Francu De Fabiis] [Torra agò] [Torra a su jassu de “Mùsica Sarda”]